Medianın İnkişafı Agentliyi layihəsi: Uşaq və gənclərin fiziki və mənəvi inkişafı mövzusunda XV YAZI
Bu gün heç kim idmanın sosial birliyin güclənməsində, iqtisadi artımın stimullaşdırılmasında, dünyada məşğulluq səviyyəsini yüksəldilməsində mühüm rol oynadığına şübhə etmir. İdman sosial inklüzivliyin gücləndirilməsinə təsir edən əsas amillərdən biridir. Fərqli mədəni və siyasi coğrafiyada yaşayan insanları bir araya gətirən idman bununla dünyada sülhü, tolerantlıq və ədaləti təşviq edir, həmrəylik yaradır. Bu mənada təsadüfi deyil ki, bütün cəmiyyətlərdə idman tarixən yarışları, fiziki fəaliyyət və ya oyunlar şəklində insanların həyatında əhəmiyyətli bir rol oynayıb. İdman humanitar, sülhməramlı inkişaf məqsədləri üçün təsirli vasitədir. Eyni zamanda idman məşğulluq baxımından da olduqca mühüm sahə kimi özünü təsdiq edib.
Son illərdə idman Azərbaycan da daxil olmaqla bir çox ölkələrin iqtisadiyyatının vacib bir qolu halına gəlib. Çünki o, əhəmiyyətli maliyyə qaynaqları və çoxlu işçi qüvvəsini əhatə edir. İdmanın idarə edilməsi və maliyyələşdirilməsinin yeni modelləri daim təkmilləşdirilir və inkişaf etdirilir. Eyni zamanda, kommersiyalaşma və peşəkarlaşma meyillərinin artması, bir tərəfdən də büdcə vəsaitləri ətrafında sıx rəqabət burada öz sözünü deyir. Son illərdə əksər ölkələrin əhalisinin həm öz idman fəaliyyətinə (aktiv idman), həm də idmanın passiv istehlakına (tamaşaçılar üçün idman) olan marağı əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Belə vəziyyətdə idmana sərf edilən vəsaitlərin miqdarında sürətli artım qeydə alınır. Məsələn, Almaniyada özəl sektor tərəfindən idmana ayrılan xərc 53 milyard avro və ya ÜDM -in 3,4 faizini təşkil edir. Qeyd edilən rəqəm kənd təsərrüfatına ayrılan xərclərlə müqayisə edilə bilər. Burada idman sahəsində 750 min insan birbaşa və ya dolayısı ilə məşğul olur ki, bu da əmək qabiliyyətli əhalinin 2% -dən çoxunu təşkil edir. Onların sayı kimya sənayesində məşğul olan insanların sayına a bərabərdir. Bu rəqəmlər onu göstərir ki, idman iqtisadiyyatın hərəkətverici qüvvəsidir.
Uzun müddət idman və iqtisadiyyat dünyada iki ayrı müstəqil sahə olaraq görülürdü. İdmanın bir hobbi, sərbəst bir əyləncə olduğuna inanılırdı və bunun iqtisadiyyat, peşə, ticarətlə heç bir əlaqəsinin olmadığı güman edilirdi. Amma sonrakı tədqiqatlar nəticəsində hər şey kəskin şəkildə dəyişdi. İdmanda ilk olaraq, yüksək rəqabət şəraitində böyük həcmdə vəsait qazanmaq mümkün oldu. Bu proseslər nəticəsində məlum olur ki, idmana təkcə peşəkar idmançı və məşqçilər deyil, həm də peşəkar iqtisadçılar, menecerlər, hüquqşünaslar, sosioloqlar lazımdır. Bu, idmanın bütün sahələrinə aiddir. İdmanın bir məhsul olaraq kommersiya təklifinə gəlincə, sürətlə inkişaf edən aşağıdakı idman bazarlarını ayırd etmək olar:
- çoxsaylı sağlamlıq, rəqs, gimnastika studiyaları və idman məktəblərinin yer aldığı satış bazarı;
- idman turizmi üçün istehlak bazarı, yəni, müvafiq olduqda texniki qurğu və qurğuların istifadəsi ilə turizm;
- idman avadanlığı və geyim bazarı. Bu bazar idman tərzi müasir həyatın ayrılmaz komponentləri olduğu üçün inkişaf edir.
- idman tədbirləri, mediadakı proqramlar bazarı;
- Klublar, federasiyalar, Olimpiya Komitəsi tərəfindən keçirilən kommersiya məqsədli idman tədbirləri bazarı (Olimpiya Oyunları, çempionatlar, turnirlər, xatirələr və s.);
- idman sponsorluğu və reklam bazarı.
Beləliklə, bazar qanunlarının idmana sürətlə nüfuz etməsi müşahidə edilir və eyni zamanda əmtəə olaraq idmanın tədarükü artır. Bu, idman iqtisadiyyatının əsas məzmununu təşkil edir. Bu fonda idman iqtisadiyyatının tarixi, şübhəsiz ki, maraq doğurur, çünki o, inkişafında olduqca çətin bir yol keçib. Məsələ burasındadır ki, idman, idman elmi uzun müddət iqtisadiyyatdan kənarda qalıb. İdman məktəblərinin və institutların məzunları, idmançılar karyeralarını bitirdikdən sonra əksər hallarda məşqçi və ya müəllim olurdular. Eyni şəkildə, mütəşəkkil idman növləri peşəkar iqtisadi səriştəyə çox tələbat olmadan inkişaf edirdi. İdman təşkilatları və birlikləri ilə uzun müddətdir bazar, maliyyə və iqtisadiyyat baxımından belə deməkolarsa, inkişafdan geri qalırdılar. İqtisadi səmərəlilik, bazar ehtiyacları və bir bazar məhsulu olaraq idmanın tədarükü onların fıaliyyətinin anlayışlarının xaricində idi. İdman uğurunun və populyarlığının hər hansı formada kommersiyalaşdırılmasının qadağan edilməsi də burada öz sözünü deyirdi. Lakin sonradan proseslərə baxış dəyişdi. İdmanın iqtisadi problemləri ilə bağlı ilk sistemli işlər 1950-ci illərin ortalarında ABŞ-da ortaya çıxdı. ABŞ universitetləri idman menecerləri yetişdirmək ehtiyacını ilk anlayan və buna uyğun olaraq addım atanlar oldu. ABŞ-da peşəkar komanda idmanının iqtisadiyyatı ilə bağlı empirik tədqiqatlar nəşr olundu və ikincisi, idman idarəçiliyinə dair ilk dərsliklər çıxdı.
İdman iqtisadiyyatı sahəsindəki ilk iş, S. Rozenberqin 1956-cı ildə Amerikanın qabaqcıl iqtisadi jurnallarından birində “Peşəkar beysbol oyunçularının əmək bazarı” mövzusunda nəşr olunan bir məqaləsi hesab edilə bilər. Sonradan bu məsələ bütün dünyanın diqqət mərkəzinə gəldi və Azərbaycanda da olduqca aktualdır. İdmanın iqtisadi tərəfi bütün dünyada olduğu kimi ölkəmizdə də idmana maraq və diqqəti artırır. Bu səbəbdən hesab edilir ki, cəmiyyətdə idmana marağın daha da artırılması üçün iqtisadi təsir vasitələri, kommersiyalaşdırmadan istifadə daha da genişləndirilməlidir.
Mirbağırağa Cəfərli
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə yazılıb.
